ધ લાસ્ટ લેકચર - રેન્ડી પઉશ : મરતા પહેલાં આપેલું અદ્ભુત જ્ઞાન

ધારો કે તમારી પાસે જીવનના ફક્ત છ મહિના છે. તમે એવા કોઈ રોગથી પીડાઓ છો જેનો ઈલાજ શક્ય નથી અને હવે બાકી રહેલાં જીવનમાં તમારે ઘણું બધું કરવાનું છે, માણવાનું છે અને ખાસ તો તમારા બાળકોને ઘણું બધું કહેવાનું છે - જેથી તે મોટા થઈને યાદ કરી શકે અને તમારા વિચારો જાણે.

હમણાં મેં એક પુસ્તક વાંચ્યું : ધ લાસ્ટ લેકચર જેના લેખક છે રેન્ડી પઉશ - જે અમેરિકાની પ્રખ્યાત કાર્નીગી મેલન યુનીવર્સીટીમાં પ્રોફેસર હતાં. તેમણે આ પુસ્તક તેમના છેલ્લા દિવસોમાં લખેલું - ઇન ફેક્ટ - એમણે આ વિષે લેકચર પણ આપેલું.

પુસ્તક વાંચતી વખતે મને ગમેલા મુદ્દાઓ અહી પ્રસ્તુત કરું છું :

૧. જો હું પેઈન્ટર હોત, તો મેં (મરણ) પહેલાં કંઇક પેઈન્ટ કર્યું હોત. જો હું મ્યુઝીશિયન હોત તો મેં કંઇક મ્યુઝીક બનાવ્યું હોત. પણ હું લેકચરર છું, એટલે મેં લેકચર આપ્યું.

૨. એન્જીનીયરીંગ એ કોઈ પણ પ્રોબ્લેમ નો સંપૂર્ણ ઉકેલ વિષે નથી. તે તો માર્યાદિત સ્ત્રોતો સાથે તમે કઈ રીતે ઉત્તમ ઉકેલ આપી શકો છો તેના વિષે છે.

૩. જો આ તમારો છેલ્લો ચાન્સ હોય, તો તમે દુનિયાને શું જ્ઞાન આપશો ?

૪. મને એમ હતું કે દુનિયામાં બે પ્રકાના પરિવારો જ હશે :

     (૧) જેમને શબ્દકોષ (ડીક્ષનરી) વાંચ્યા પછી જ રાતનું જમવાનું મળે

     (૨) જેમને (કંઈ) વાંચ્યા વગર જ જમવાનું મળે.

     અમે પહેલાં પ્રકારમાં આવતા હતા.

     //આજે મોબાઈલ અને ટી.વી. નો જે રાફળો ફાટ્યો છે; તે સમજે આ મુદ્દો ખાસ વિચારવો. લેખક નાના હતાં ત્યારે તેમના માં-બાપએ રાતે જમતાં પહેલાં શબ્દકોષમાં થી નવા શબ્દો શીખવાની ટેવ પાડેલી. ટૂંકમાં રાતે જમવાનું તો જ મળે જો તમે કંઇક વાંચો ! આજે પરિવારોની તાતી જરૂરીયાત છે જે બાળકોમાં નાનપણથી જ આવી ટેવ પાડે. 

૫. અમારા ઘરની વૃત્તિ પાડાની જેમ આળસું બનીને (સોફા) પર બેસી રહેવાની ન હતી. અમે વધું સારી રીતે જાણતા હતા : જ્ઞાનકોષ (એન્સાઈક્લોપીડિયા) ખોલો. શબ્દકોષ ખોલો. તમારા મગજને ખોલો.

૬. કોઈ (સારા) કારણ માટે વાર્તાઓ કહેવી જોઈએ 

     //લેખક કહે છે કે મારા પિતા અદ્ભુત વાર્તાઓ કહેતાં અને એ વાર્તાઓ હમેશ રમુજી ટુચકાઓ ભરેલી રહેતી. જે વાસ્તવમાં અમને નૈતિકતાના પાઠ ભણાવતી.

૭. બાળકોએ એ જાણવું ખુબ જ જરૂરી છે કે તેમના માતા-પિતા તેમણે ખુબ જ પ્રેમ કરે છે અને કરતાં રહેશે. અને તે માટે માતા-પિતાને જીવંત રહેવાની જરૂર નથી. 

૮. દરેક બાબતમાં (ખાસ કરીને વિજ્ઞાન, ટેકનોલોજીના વિદ્યાર્થીઓ એ) મૂળભૂત સિદ્ધાંતો સમજવા જરૂરી છે; બાકી તો બીજું ફક્ત ફેન્સી વાતો જ છે. 

૯. જયારે તમે હદ બહાર વર્તી રહ્યા હોય અને તે છતાં પણ જો તમને કોઈ કંઈ કહેવાની તસ્દી પણ ન લેતું હોય, ત્યારે સમજી લેવું કે તેમણે તમારા નામનું "નાહી નાખ્યું" છે. ત્યાંથી હટી જવું જ વધારે યોગ્ય છે. 

૧૦. આજકાલ બાળકોને સ્વાભિમાન આપવા વિષે ઘણું ચર્ચાય રહ્યું છે. સ્વાભિમાન કોઈને આપી શકાતું નથી; તે તો જાતે કેળવવું પડે. 

૧૧. જયારે આપણે બાળકોને ટીમ સ્પોર્ટ્સ (સંગઠિત રમતો) જેવી કે ફૂટબોલ, ક્રિકેટ, સ્વીમીંગ, વગેરે - રમવા માટે મોકલીએ છીએ - ત્યારે મોટાભાગના લોકો એટલા માટે નથી મોકલતાં કે બાળક રમતમાં ચેમ્પિયન બને. આપણે તેમણે જે શીખવવા માંગીએ છીએ તે વધું મહત્વનું છે : ટીમ વર્ક, નિષ્ઠા, ખેલદિલી, સખત મહેનતનું મુલ્ય અને પ્રતિકુળતાનો સામનો કરવાની ક્ષમતા. આ એક પ્રકારનું પરોક્ષ શિક્ષણ (ઇનડાયરેકટ લર્નિંગ) છે. 

૧૨. મારા માતા-પિતા ખુબ જ કરકસરિયા હતા (મિતવ્યયી). જે ઘણાં ખરા અમેરીકનોથી વિપરીત હતાં. તે અન્ય લોકોને પ્રભાવિત કરવા કે પોતાના વૈભવ માટે કશું પણ ખરીદી ન કરતાં. પણ અમારા માટે તેઓ રાજીખુશીથી અમને વર્લ્ડ બૂક (મોટું દળદાર પુસ્તક) ખરીદી આપતા; જે એ સમયે રજવાડી ખર્ચ ગણાતો; કારણ કે આમ કરવાથી તેઓ મને અને મારી બહેનને જ્ઞાનની ભેટ આપી રહ્યા હતા. 

૧૩. મારા પિતા એક વચન-પાલક પિતા હતા. 

૧૪. જો, હું ખુશ રહેવાનો રસ્તો શોધી કાઢીશ, પણ મને તારી સાથે ખુશ રહેવું વધારે ગમશે. પણ જો હું તારી સાથે ખુશ નહિ રહું, તો હું તારા વગર ખુશ રહેવાનો રસ્તો શોધીશ.

     //લેખક જયારે જવાનીમાં તેમના (થનાર) પત્નીને મનાવી રહ્યા હતાં ત્યારનો સંવાદ.

૧૫. અડચણો કંઇક કારણ માટે હોય છે. તે તમને કંઇક કરી બતાવવાનો મોકો આપે છે. 

૧૬. મારા માતા-પિતાએ મને શીખવેલું કે ઓટોમોબાઈલ્સ (ગાડી, સ્કુટર) તમને એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લઇ જવા માટે છે. તે જરૂરિયાતનું સાધન છે, સામાજિક દેખાડો કરવાનું નહિ..... મારી એ પણ માન્યતા છે કે આવા સાધનો જો તેમનું નિર્ધારિત કાર્ય કરતાં હોય તો તેમને નાની-મોટી તોડફોડમાં રીપેર કરવાની જરૂર નથી.

૧૭. સમગ્ર અગ્નિપરીક્ષા દરમિયાન, મને નથી લાગતું કે અમે (લેખક અને તેમના પત્ની) ક્યારેય એકબીજાને કહ્યું હોય : "આ યોગ્ય નથી; આપણી સાથે અન્યાય છે." અમે ફક્ત પ્રવાહ સાથે વહેતાં ગયા અને મુશ્કેલીનો સામનો કરતાં ગયા. અને એ બધી જ વસ્તુઓ કરી જે અમને હકારાત્મક પરિણામ આપી શકતા હતા. નિરાશ થયા વગર, અમારું વલણ જીવનના પ્રવાહમાં વહેવાનું હતું.

૧૮. મારા પિતા ઓફિસથી આવ્યા પછી કોઈ વાર નાનું રમકડું કે ચોકલેટ લાવતાં, અને એ ખુબ જ ઉત્સાહ અને જોશ સાથે અમારી સામે રજૂ કરતાં, જાણે કોઈ જાદુગરનો ખેલ કરતાં હોય. તેમની આ રજૂ કરવાની રીત અમને ઘણીવાર લાવેલી વસ્તુ કરતાં વધારે આનંદ આપતી.

૧૯. પૈસાની જેમ સમયને પણ સ્પષ્ટ રીતે સંચાલિત કરવો જોઈએ. 

૨૦. પોતાને પૂછો - શું તમે તમારો સમય યોગ્ય વસ્તુઓ પાછળ ખર્ચી રહ્યા છો ?

૨૧. સમય કાઢો. એ વેકેશન વેકેશન નથી જેમાં તમે આવેલા ઈમેઈલને વાંચી / રીપ્લાય કરી રહ્યા હોય કે ફોન પર લાગેલા હોવ.

૨૨. જે છે તે સમય જ છે તમારી પાસે. અને એક દિવસ તમને એવો અહેસાસ થશે કે તમે ધારો છો તેના કરતાં પણ ઓછો સમય હશે. 

૨૩. આપણે ખુદને ફક્ત એક જ વસ્તું સુધારી શકે છે - તે છે આપણે ખરેખર આપણું મૂલ્યાંકન કરવાની ક્ષમતા નો વિકાસ કરીએ. જો આપણે તે ચોક્કર પણે ન કરી શકીએ, તો આપણે કઈ રીતે કહી શકીએ કે આપણે સુધરી રહ્યા છીએ કે ખરાબ થઇ રહ્યા છીએ /

૨૪. મારે એવા લોકોની ટીમ જોઈએ છીએ કે જે ફક્ત સ્માર્ટ જ ન હોય, કારણ કે સ્માર્ટ તો અહિયાં બધા જ છે, પણ એ બધા સાથે હળીમળીને એકબીજાને ખુશ રાખીને કામ કરી શકે.

૨૫. જે દિવસે નીલ આર્મસ્ટ્રોંગએ ચંદ્ર પર પગ મુક્યો તારે મારા પિતાએ એ ક્ષણનો ટી.વી. પરના પ્રસારનો ફોટો પાડીને સાચવી રાખેલો કારણ કે હું ઘરે નહોતો. તેમણે એ ક્ષણ મારા માટે સાચવી રાખી કારણ કે તેમણે ખ્યાલ હતો કે તે (ક્ષણ) મોટા સપનાઓ ને ટ્રીગર કરવામાં મદદ કરી શકે છે. (સ્ક્રેપ્બૂકમાં) મારી પાસે હજું પણ તે ફોટો છે. 

૨૬. પોતાને સપના સેવવાની પરવાનગી આપો. તમારા બાળકોના સપનાને પણ ઇંધણ આપો; ભલે તેના માટે કદાચ તમારે અને બાળકોએ સાથે મળીને કોઈવાર ઉજાગરો વેઠવો પડે. 

૨૭. ફેશન એ ફક્ત પૈસા કમાવાનો ધંધો છે. નવા કપડાં ત્યારે જ લેવા જોઈએ જયારે જુના ફાટી જાય. 

૨૮. સમય જતાં અને જીવનએ આપેલી મુદત પૂરી થતાં, શરણાગતિ સ્વીકારવી તે વધારે યોગ્ય છે. ખોટી ફરિયાદ કરવાથી કંઈ વળતું નથી. આપણા બધાં પાસે સમય અને શક્તિ માર્યાદિત છે; એટલે રોદણાં રોવાથી કંઈ હાંસલ થતું નથી. 

૨૯. (લેખક પોતાની દીકરી ને):

     (૧) હું ઈચ્છું છું કે મારી દીકરી એ વાત જાણતાં મોટી થાય કે તેના પ્રેમમાં પાડવાવાળો સહુથી પહેલો પુરુષ હું છું.

     (૨) મને આ સમજતાં ઘણો સમય લાગ્યો પણ મેં આખરે શોધી કાઢ્યું : જયારે કોઈ પુરુષ તારામાં રોમેન્ટીકલી રસ લે ત્યારે તે જે કહે છે તે બધું જ અવગણી ફક્ત તે જે કંઈ કરે છે તેના પર ધ્યાન આપજે. 

૩૦. આશા અને વાસ્તવિકતા વચ્ચે તંદુરસ્ત સંતુલન હોવું જોઈએ.

૩૧. અમારા ઘરમાં એક નિયમ એ છે કે તમે એક શબ્દના પ્રશ્નો ન પૂછી શકો જેવા કે 'કેમ?', 'ક્યાં', વગેરે. મારા પુત્ર ડાયલેનને આ આઈડિયા ખુબ જ ગમ્યો છે. તે હંમેશા પુરા વાક્યોમાં પ્રશ્નો પૂછે છે અને તેથી તેની કુતુહલવૃત્તિનો ખુબ જ વિકાસ થઇ રહ્યો છે. 

૩૨. મારા બાળકો માટે મારા સપના અત્યંત ચોક્કસ છે: હું ઈચ્છું ચુ કે તેઓ પરિપૂર્ણતા તરફ પોતાનો માર્ગ જાતે શોધે.

૩૩. બાળકો, હું તમને શું બનાવવા માંગતો હતો તે શોધવાનો પ્રયાસ કરશો નહિ. તમારી ઈચ્છા તે જ મારી ઈચ્છા સમજવી.

૩૪. તમે તમારા સપના કંઈ રીતે હાંસલ કરો છો તે અગત્યનું નથી. તમે તમારું જીવન કંઈ રીતે જીવો છો તે મહત્વનું છે. જો તમે તમારું જીવન યોગ્ય રીતે જીવશો, તો કર્મ બાકીનું સંભાળી લેશે.  

રેન્ડી પઉશ - ધ લાસ્ટ લેકચર